معرفی رژیم غذایی درمانی

رژیم غذایی درمانی

رژیم غذایی از دیرباز نقش مهمی در سلامتی و پیشگیری از وقوع و یا تشدید بیماری ایفا کرده است. هر چند در مورد رژیم غذایی دو دیدگاه، سنتی و مدرن مطرح است اما آنچه مهم است اینکه رژیم غذایی چه سنتی و چه مدرن بایستی بر شواهد و دلایل علمی متکی باشد. در هیچ یک از موازین درمانی، تعصب و احساسات و روشهای بی نتیجه ای که در زمینه رژیمهای غذایی اختصاصی رواج دارد دیده نمی شود. اعتقاد بر این است که رژیمهای کلاسیک و یا سنتی نظیر خرده خرده غذا خوردن در بیماری زخم اثنی عشر و Peptic ulcer رژیم کم پورین در بیماری نقرس و رژیم کم تفاله در کولیت اولسروز با شواهد کاملاً اثبات شده و قابل اعتنایی همراه نیست. همچنین برای ادعاهای برخی افراد در مورد اکثر رژیمهای ضد چاقی دلایل قابل قبولی وجود ندارد. و به همین دلیل خیلی از مردمی که تحت تدبیر درمان چاقی هستند دچار عوارض ناشی از کمبود مواد ضروری می شوند. تغییر مخرب پوست، ریزش مو و زخمهای مختلف و تحریک پذیری عصبی از این جمله اند. از سوی دیگر در بسیاری از موارد برای تجویز رژیم اختصاصی دلایلی قانع کننده بالینی و علمی وجود دارد مثلاً برای تجویز رژیم کم نمک در نارسایی احتقانی قلب CHF و افزایش فشارخون رژیم غنی از پتاسیم در بیماران مصرف کننده کورتیکواستروئیدها ـ حذف گلوتن در بیماران مبتلا به سندرم سوء جذب غیر گرمسیری «اسپرو» حذف دی ساکاریدها در نقصان آنزیم دی ساکارید از ـ حذف لاکتوز در نقص یا فقدان آنزیم لاکتاز ـ محدودیت مصرف مواد قندی در دیابت و تجویز رژیم متعادل و مغذی و کم کالری در افراد چاق و بالاخره محدودیت مواد قندی و چربی در بیماران دچار هیپرلیپیدمی یا مبتلا به افزایش چربی خون دلایل و شواهد علمی وجود دارد. وجود حساسیت و آلرژی نسبت به بعضی مواد غذایی نیز موجب محدودیت در مصرف مواد غذایی آلرژی زا می شود. با این وجود گاهی این آلرژیها می تواند ناشی از عوامل روانی اجتماعی cosychosocial

باشد.

بسیاری از رژیمهای اختصاصی از نظر مواد غذایی ضروری نامتعادل و ناهماهنگ ـ گران ـ صعب الاجرا و رعایت دقیق آنها بسیار مشکل است. آنچه که به نظر می رسد در ارتباط با رژیم غذایی مهم است شناخت بیماریهایی احتمالی همراه ـ مقدار مواد مورد نیاز و ضروری بدن اعم از قند و چربی و پروتئین و اسیدهای چرب ضروری و ویتامینها می باشد و سپس بر اساس این شرایط پزشک در مورد اتخاذ رژیم غذایی تصمیم می گیرد.

انواع رژیمهای غذایی درمانی

رژیم مایع زلال:

با این رژیم می توان عطش و میل به پرنوشی را برطرف نمود. طبیعی است که چنین رژیمی مقدار کمی کالری تأمین می کند. معمولاً محتوای این رژیم آب، شکر، پروتئینهای بدون تفاله و نمک است. غذاهای این رژیم محدود به چای و قهوه، سوپ ساده، آب میوه صاف و نوشیدنی های شیرین است. موارد استفاده از رژیم مایع زلال مربوط به دوره بعد از عمل جراحی و حالات نیمه ناتوانی حاد «Semidebilitation Actue» و در برخی از موارد که فشار و انقباض در ضایعات دستگاه گوارشی فوقانی به خصوص از دهان تا مری و معده می باشد در این رژیم تعداد دفعات تغذیه ۶ وعده غذای کوچک روزانه و بسته به تحمل بیمار است.

رژیم مایع جامع:

این رژیم غذایی مایع حاوی مواد مغذی ای است که نیاز به جویدن ندارند. رژیم مایع هم کامل نیست و از نظر مواد پروتئینی و ویتامین B کمپلکس و مواد معدنی ناقص است. در این رژیم علاوه بر مواد رژیم مایع زلال، شیر، زرده تخم مرغ رقیق، بستنی ساده، ژلاتین، غلات نرم، افزودنیها، برخی فرآورده های پروتئینی خاص، سوپ رقیق و برخی ویتامینها و مواد معدنی به بیمار داده می شود. دفعات غذا بر حسب تحمل بیمار و به طور متوسط ۶ نوبت در روز است. این رژیم هم بعد از اعمال جراحی و ناتوانیهای جسمی حاد و ضایعات دستگاه گوارش فوقانی مورد استفاده قرار می گیرد.

رژیم نرم کم تفاله:

این رژیم از نظر غذایی یک رژیم کامل است و حاوی مواد پروتئینی و قندهای زودجذب اما کم تفاله است. در این رژیم غذایی درمانی علاوه بر مواد رژیم مایع و زلال، تخم مرغ، پنیر، گوشت نرم و لطیف، ماهی، جوجه، نان سفید، غلات پوست کنده و تصفیه شده، برنج پوست کنده و پخته، سیب زمینی، سبزیجات پخته به صورت پوره، میوه جات پخته، موز جاافتاده و رسیده، کیک و شیرینی ساده و آب نبات قابل حل شدن در بزاق دهان موجود می باشد. در این رژیم درمانی باید از خوردن ذرت، پوست سیب زمینی، سبزیجات فیبردار، دانه کامل غلات، میوه خام و غذای سرخ کرده خودداری و پرهیز نمود. از این رژیم غذایی اغلب قبل از اعمال جراحی استفاده می شود و گاهی نیز بعد از گذشت چند روز از عمل جراحی از این رژیم غذایی استفاده می شود.

رژیم کم تفاله:

عمدتا از این رژیم غذایی قبل از اعمال جراحی برای پاک کردن موضع عمل به خصوص روی دستگاه گوارشی استفاده می شود تا باقیمانده غذایی و مواد زاید و غیر قابل هضم کم شود. این رژیم غذایی باید فاقد سلولز و فیبرهای غیر قابل هضم باشد. در رژیم کم تفاله باید از مواد پروتئینی مثل گوشت لطیف جوجه، ماهی، جگر و تخم مرغ استفاده شود ولی از مصرف شیر و لبنیات باید پرهیز شود. همچنین از مواد قندی مثل کیک و شیرینی های ساده، برنج، و جو صاف کرده، غلات تصفیه شده، نان فرانسوی، ماکارونی، اسپاگتی، دسرهای ژلاتینی، مایعات شیرین، انواع شربتها و آب میوه ها، آب نباتها، قند و شکر معمولی، عسل و آب گوجه فرنگی نیز می توان استفاده کرد. در این رژیم باید از چربیها به صورت کره، مارگارین و مایونز و همچنین از نوشیدنی هایی نظیر قهوه و چای، نمک و سرکه و سبزیها به مقدار متوسط استفاده شود.

رژیم نرم و معتدل و ملایم:

این رژیم باید دارای غذاهایی با نسج نرم و طعم ملایم باشد به طوری که جویدن بسیار کم لازم باشد. این رژیم شامل مواد پروتئینی مثل گوشت کم چربی، ماهی، تخم مرغ، پنیر تازه و شیر است. از چربیها نیز به طور متوسط و از جمله کره، مارگارین نرم (چربیهای اشباع نشده، پنیر چرب) می توان استفاده کرد. از مواد قندی در دوره حاد رژیم و فقط باید شامل سیب زمینی و سس باشد. ضمنا باید از مواد محرک ترشحات معده از جمله الکل و کافئین جدا خودداری شود. کافئین در قهوه و چای و نوشیدنی هایی نظیر کوکاکولا وجود دارد. در این رژیم غذایی مصرف ادویه جات ممنوع است. از این رژیم غذایی برای بیماران بعد از عمل جراحی و در دوره نقاهت بیماریهای گوارشی استفاده می شود. ضمنا غذاها باید کم حجم و مکرر باشند و با صبر و حوصله و تأنی خورده شوند!

رژیم کم چربی:

منظور رژیم غذایی که روزانه حاوی ۶۰ ـ ۵۰ گرم چربی باشد. در این رژیم غذایی میزان چربی باید بین ۲۵ ـ ۱۵% کمتر از حد معمول باشد. این رژیم غذایی در کنترل علایم روده تحریک پذیر و یا کوتاه، کنترل اسهال ناشی از اسیدهای چرب و یا اسهالهای ناشی از اختلال در جذب و انتقال چربی در اثر التهاب لوزالمعده (پانکراتیت مزمن)، عمل جراحی روده، معده می تواند مفید باشد. حجم غذا کوچک ولی مکرر و متعدد باشد. این رژیم باید حاوی گوشت بدون چربی (چربیهای واضح جدا شود) ماهی و جوجه کباب باشد. تخم مرغ به میزان کمتر و قابل تحمل، شیر کم چربی یا بدون چربی، ماست کم چربی، آبگوشت و سوپ بدون چربی، استفاده مختصر از روغن زیتون همراه غذا و سالاد، مواد قندی شامل نان کامل، غلات، میوه جات پخته یا خام، کمپوت یا آب میوه و اکثر سبزیها باشد. همچنین بیمار می تواند از قهوه، چای و آب میوه و نوشیدنی های گازدار بدون کافئین نیز گاهی استفاده نماید.

رژیم کم پروتئین:

رژیم کم پروتئین به رژیمی گفته می شود که روزانه حاوی ۵۰ ـ ۴۰ گرم پروتئین باشد. این نوع رژیم درمانی باید شامل ۲ اونس معادل گوشت یا ماهی یا جوجه، یک فنجان شیر، یک تخم مرغ یا ۱ اونس معادل پنیر باشد. از مواد قندی از جمله میوه جات و آب میوه در حد تمایل، سبزیجات خام و پخته، سه وعده غذا با مصرف یک برش نان و مقداری غلات، یک وعده سیب زمینی یا ذرت، یک نوبت دسر و شکر، آب نبات و شربت یا عسل در حد تمایل استفاده شود.

رژیم حاوی مقدار کم مواد

قندی ـ پروتئین زیاد و چربی زیاد:

در این رژیم غذایی درمانی قندهای ساده یعنی شکر، قند، شربتها، عسل و فروکتوز باید محدود شود و مصرف سایر قندها به ۱۴۰ گرم در روز محدود می شود. از این رژیم برای درمان بیماری و سندرومهای هیپوگلیسمیک یا کاهش بیمارگونه قند خون استفاده می شود. مواد غذایی توصیه شده شامل مواد پروتئینی مثل گوشت، ماهی، جوجه، پنیر، مغز بادام و گردو می باشد. از نظر مواد قندی و نشاسته ای توصیه می شود از نان در سه نوبت ولی هر بار یک برش از نان بیشتر مصرف نشود. آب میوه بدون شیرینی سه نوبت در روز و هر بار به میزان یک فنجان استفاده شود. از سبزیجات خام، پخته ۶ بار در روز، هر بار به مقدار نصف فنجان، مواد نشاسته ای مثل سیب زمینی یا برنج و یا ذرت یک وعده در روز به مقدار یک سیب زمینی کوچک، نصف فنجان برنج یا ذرت یا یک عدد بلال استفاده شود. ضمنا از مصرف دسرهای حاوی مواد قندی و مواد شیرین کننده قندی پرهیز شود. در حد تمایل از کره و مارگارین (کره های گیاهی) و یا روغن مایع همراه غذا و یا سالاد مفید است. در این رژیم غذایی توصیه می شود صبحها از پروتئین بیشتری به خصوص شیر و پنیر و مغز گردو و بادام استفاده شود.

رژیم غنی از کالری و

پروتئین و ویتامین

از این رژیم غذایی برای درمان لاغریهای شدید ناشی از بیماریهای مزمن، کم غذایی طولانی و حالات افزایش سوخت و ساز بدن یا «هیپرمتابولیک» مثل تب شدید و طولانی، سوختگیها، هیپرتیروئیدیسم یا پرکاری غده تیروئید استفاده می شود. مقدار کالری در این موارد باید ۵۰ ـ ۲۵% بیشتر از طبیعی باشد مقدار پروتئین را به میزان ۱۰۰ ـ ۹۰ گرم روزانه زیاد می کنند و مواد غذایی انتخاب می شود که پروتئین و به خصوص ویتامین B کمپلکس زیاد داشته باشد. شیر حدود یک لیتر در روز لازم است. تخم مرغ، انواع پنیر، انواع گوشت و از چربیها، کره و مارگارین و روغن مایع باید مصرف شود. در این رژیم غذایی باید از نان روزی ۸ بار و ترجیحا نان تهیه شده از آرد کامل استفاده شود. میوه یا آب میوه معادل ۶ ـ ۴ فنجان و سبزیجات تازه یا پخته هم یک یا دو بار در روز و هر بار نصف فنجان توصیه می شود. همچنین از مواد نشاسته ای مثل دو نوبت سیب زمینی کوچک یا نصف فنجان برنج یا ذرت همراه با سس پنیر یا سسهای دیگر و شیره گوشت باید استفاده شود. انواع سوپ رقیق یا غلیظ بستگی به میل بیمار دارد. مواد شیرین مثل بستنی، کیک ساده، دسرهای میوه، ژلاتین یا شیرینی های معمولی ۱ تا ۲ بار روزانه باید مورد استفاده قرار بگیرد. همین طور از انواع قند و شکر، ژله، عسل و شربت و آشامیدنی های شیرین می توان استفاده نمود.

رژیم عدم تحمل به

دی ساکارید:

بعضی از انسانها دچار کمبود یا نقص و نارسایی یک یا چند آنزیم از جمله آنزیم لاکتاز، سوکراز، مالتاز، ایزومالتاز و گالاکتاز هستند؛ بنابراین اینها قادر به هضم و جذب قندهای لاکتوز، ساکاروز، مالتوز و گالاکتوز نمی باشند، از این رو رژیم غذایی آنها باید بدون قندهای لاکتوز، سوکروز، مالتوز و کالاکتوز باشد.

در کودکانی که دچار کمبود یا فقدان لاکتاز هستند مخلوطی از آمینواسیدهای بدون لاکتوز از قبیل Nutramigen یا یکی از فرآورده های دانه سویا ممکن است تجویز شود. در افراد بالغ کلیه انواع شیر و پنیر و بستنی و انواع دیگر مشتقات شیر، نان سفید و بیسکویت و سوپهای کرم دار، دسرها و غذاها و شیرینی های محتوی شیر، آب نباتهای شیردار و داروهای حاوی لاکتوز تماما باید از غذا حذف شوند. قند لاکتوز عمدتا در شیر وجود دارد و کودکان و افرادی که آنزیم «لاکتاز» را ندارند و یا دچار نقص در این آنزیم هستند در صورتی که شیر و فرآورده های شیر را مصرف کنند دچار دل درد و ناراحتی خواهند شد. البته ماست و فرآورده های تجارتی گالاکتوزیداز ممکن است سبب شوند که بعضی از بیماران لبنیات را بدون ناراحتی تحمل کنند. افرادی که دچار نقص و نارسایی در آنزیمهای سوکراز یا انورتاز هستند باید شکر و قند و شربتها و شیرینی ها، آناناس، زردآلو، هویج، خرما، خربزه، هندوانه، پرتقال و انواع نخود و لپه و حتی شربتهای دارویی از رژیم غذایی آنان حذف شود. به دلیل اینکه در این مواد قند ساکاروز وجود دارد.

رژیم ضد نفخ:

به دلیل اینکه علل فیزیولوژیک و پاتولوژیک (آسیب شناسی) نفخ، متعدد می باشد بنابراین رژیم غذایی مشخص به عنوان ضد نفخ وجود ندارد به خصوص که تفاوتهای فردی از نظر حساسیتهای غذایی و عادات غذایی و گوارشی بسیار مختلف است. اما محدودیت و حذف بعضی مواد غذایی از رژیم غذایی تا حدودی مؤثر است. مواد غذایی اصلی که منجر به نفخ می شود شامل:

۱ـ مایعات گازدار، غذاهای پف کرده یا تهیه شده از شیر یا تخم مرغ زده شده و کف کرده منجر به نفخ می شود

۲ـ غذاهای حاوی لاکتوز در صورتی که فرد دچار نقص در آنزیم «لاکتاز» است و نسبت به لاکتوز عدم تحمل دارد

۳ـ بعضی از میوه ها و سبزیجات به خصوص شلغم، کلم، گل کلم، بقولات، خیار، فلفل سبز، کاهو، مغزهای گیاهی پیاز، ترب، سیب خام، خربزه و هندوانه و انواع سردرختی ها از قبیل زردآلو، آلوچه و گوجه

۴ـ مواد غذایی فوق العاده چرب به علت ترکیب اسیدهای چرب با بیکربنات اثنی عشر و در نتیجه ایجاد گازکربنیک باعث ایجاد نفخ می شوند.